مقالات و تحقيقات

  نام آرش یکی از نامهایی است که ایرانیان آن را با غرور ملی خود آمیختهاند و به آن افتخار میکنند، زیرا هرگاه نام او مطرح میشود هر ایرانی ناخودآگاه به یاد جنگهای ایران و توران میافتد و به فداکاریها و جانفشانیهای آن پهلوان نامی، میبالد و افتخار میکند.


ساعتی سیوارتیرو ساعتی کبک دری
ساعتی سروستاه و ساعتی باروزنه
نام آرش یکی از نامهایی است که ایرانیان آن را با غرور ملی خود آمیختهاند و به آن افتخار میکنند، زیرا هرگاه نام او مطرح میشود هر ایرانی ناخودآگاه به یاد جنگهای ایران و توران میافتد و به فداکاریها و جانفشانیهای آن پهلوان نامی، میبالد و افتخار میکند. برای همین در رابطه با او داستانها، نمایشنامهها و شعرهای زیادی سرودهاند که موسیقی هم افزون بر یکی از موضوعات مطرح شده میباشد. به هر روی قبل از اینکه به موضوع آرش و موسیقی بپردازیم، لازم میدانیم مجملی از کتب و متونی که درباره وی نوشته شده، یادی نماییم.
«آرش» پهلوانی بوده است که در زمان «منوچهر» پادشاه ایران و «افراسیاب» پادشاه توران برای مشخص شدن حد و مرز ایران و توران وخاتمه جنگ چندین ساله، تیری را از منطقه «رویان» پرتاب میکند که آن تیر در مرو بر درخت گردویی اصابت مینماید که پس از آن حد و مرز ایران و توران مشخص میشود و بدان واسطه آرش جانش را از دست میدهد و میمیرد. بهقول «فخرالدین اسعد گرگانی»:
از آن خوانند آرش را کمانگیر
که از رویان به مرو انداخت یک تیر
«ابوریحان بیرونی» درباره آرش نوشته است: آنگاه «منوچهر» از «افراسیاب» خواهش نمود تا به اندازه یک تیر حد و مرز ایران و توران مشخص گردد و آرش مأمور انداختن تیر گردید و فرشتهای به نام «اسفند دار مذ» به آرش کمک نمود تا تیر را بیندازد.
«آرش» برخاست و برهنه شد و گفت: ای شاه و ای مردم بدن مرا ببینید که از هر زخمی و جراعتی وعلتی سالم است. من یقین دارم چون این تیر را بیندازم پارهپاره خواهم شد ولی من خود را فدای شما خواهم نمود. آنگاه از کوه «رویان»(۱) تیری بینداخت که این تیر در موقع فرود آمدن به درخت گردویی نشست.(۲) در کتب تاریخی نام «آرش» به صُور گوناگون یاد شده است. در تاریخ «طبری»، «آرشسیاطیر» و «آرش شاتین»(۳) «ابن اثیر» آن را با نام «ایرشی»(۴) «دینوری» او را «ارسناس» نامیده(۵) و بالاخره قدیمیترین متنی که از او یاد شده «اوستا»است که او را بهصورت «ارخش» erexsa نام برده است. در تشتر یشت (کرده ۴ بند ۶) آمده است: تشتر ستاره رایومندفرهمند را میستاییم که تند به سوی دریای «فراخکرت» (دریای مازندران) تازد مانند آن تیر در هوا پران که آرش تیرانداز بهترین تیراندازان آریایی از کوه «ائیرو خشوث» به سوی «کوه خانونت» انداخت.(۶) به نظر استاد پورداود کوه «ائیرو خشوث» باید همان کوه «رویان» باشد و کوه «خوانونت» هم در «خراسان» قرار داشته است.
نولدکه، «ارخش» را با صفت «خشویوی ایشو» به معنی صاحب تیر سریع، دارنده تیر یا سختکمان ذکر نموده است.(۷) مواردی که عنوان گردید مجملی بود از نام آرش و متون گوناگونی که از او نام بردهاند و اما اینکه آرش چه تأثیری بر هنرمندان زمان خویش یا بعد از وی برجای گذاشت تا برای رشادتهایش نغمه یا آهنگی بسرایند را با شعری از منوچهری دامغانی پیگیری میکنیم:
ساعتی سیوارتیرو ساعتی کبک دری
ساعتی سروستاه و ساعتی باروزنه
محققان، آهنگهای «سیوارتیر»، «کبک دری»، «سروستاه» و «بارو زنه» را از جمله گوشههایی دانستهاند که در زمان ساسانیان توسط «باربد» موسیقیدان چیرهدست زمان خسرو پرویز نواخته میشده است(۸) و آنها را جزو سی لحن(۹) مشهور باربد میشمارند و اما چگونگی ارتباط نام آرش با سیوارتیر را با استفاده از متون گذشته بازگو میکنیم. در کتاب «مجمل التواریخ و القصص» که یکی از متون بارزش بهجامانده از پیشینیان ما است از آرش با نام آرش «شواتیر» یاد نموده است.(۱۰) دکتر «ذبیحالله صفا» هیئت اصلی «شواتیر» را در ادبیات فارسی «شیواتیر» نام برده است.(۱۱) حال چگونگی تبدیل شیواتیر به سیوارتیر را بازگو میکنیم. در زبانهای ایرانی تبدیل شین به سین بهکرات و به طرق گوناگون آورده شده است که این تبدیلها، بسیار عادی و معمول بوده است، مانند «شمیران»، «سمیران»، «احمد کسروی» در کتاب نامها، شهرها، دیهها درباره چنین اسمها گوید: این تفاوت ظاهراً از اختلاف لهجه برخاسته شده است. آنگاه او شرح مبسوطی درباره تبدیل میم به نون و شین به سین و غیره میدهد.(۱۲) وی همچنین در کتابی دیگر در اینباره مینویسد: در زمان باستان میان شمال و جنوب ایران بر سر پارهای حرفها اختلاف بود از جمله نشانههای این اختلاف بر سر سه حرف تا به امروز بازمانده... وی در مورد تبدیل شین به سین مورد بحث ما گوید: بیشتر شینهای شمال در جنوب سین میشده است. مثلاً بهجای «فرستادن» که از آن جنوب بوده در شمال «فرشتن» گفته شده که فرشته یادگار آن میباشد و نیز «رشتن» و «رسیدن» که یکی لهجه شمال و دیگری جنوب بوده، «شمیران» _ «شمیرام» در شمال نام یک رشته آبادیهاست، در جنوب به جای آن «سمیران» _ «سمیرم» را مییابیم.(۱۳) به هر روی با دلایل ارائه شده بهطور تقریبی میتوان قبول کرد که «سیوارتیر» همان «شیواتیر» باشد که به مرور زمان در تاریخ پر از فراز و نشیب این سرزمین پاک تغییر یافته تا اینکه این آهنگ در زمان ساسانیان به این نام نواخته میشده است. چنانچه قبلاً هم عنوان گردید این آهنگ به زمانی خیلی دورتر از ساسانیان برمیگردد که میراثی از گذشتگان آن دوره بوده است که میتوان گفت نواختن آن در آن زمان برای تهییج و همبستگی سربازان یا مردمی استفاده میشده تا در جنگها و موردهای شبیه آن برای این آب و خاک تا آخرین قطره خون مبارزه نمایند.
روانشاد «حسینعلی ملاح» چند نظر در رابطه با نام سیوارتیر ارائه دادهاند که یکی از نظریههای ایشان به موضوع مورد بحث ما همخوانی نزدیکتری دارد ایشان مینویسد: بعید به نظر نمیآید که سرود سیوارتیر که احتمالاً نام واقعیاش شیواتیر بوده به همین مناسبت آفریده شده است...(۱۴) به هر روی این مقاله مطلبی بود درباره سیوارتیر یا آرش که در خاتمه مطلب این نکته را باید یادآور شویم که بحث و بررسی و تحقیق در رابطه با گوشهها و یا راههای گذشته(۱۵) و پیدا نمودن وجه تسمیه و آگاهی دادن در رابطه با علت نامگذاری آنها، همراه با ذکر اتفاقات یا تاریخ و هر علل دیگری خواهد توانست بخشی از مشکلات موسیقی ما را که هر دم به بوته فراموشی میرود از بین برده و از نابودی آنها جلوگیری نماید که این مهم فقط به دست عاشقان و محققان اندیشمند این مرز و بوم صورت تحقق به خود را میگیرد.




جهانگیر دانای علمی
پینوشت:
۱_ رویان _ اسماعیل مهجوری با استناد به کتاب تاریخ طبرستان پس از اسلام و بنا به تحقیقات خود درباره مکان رویان مینویسد: بخش باختری طبرستان شامل نواحی، تنکابن _ نوشهر _ چالوس _ کجور و رودبار و طالقان محسوب میشد، که بعدها بخش جنوبی یعنی رودبار و طالقان را از آن جدا کرده به شهرستان قزوین و تهران پیوستهاند. اسماعیل مهجوری _ تاریخ مازندارن _ ساری، سال ۱۳۴۲، ص ۴۰.
۲_ بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، اکبر داناسرشت تهران امیرکبیر ۱۳۶۳ ش ص ۳۳۴
۳_ طبری، محمد جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، ۱۳۶۲ ش ص ۲۸۹ ـ ۲۹۰ ـ ۷۲۶
۴ـ ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ابوالقاسم حالت، وقایع قبل از اسلام، تهران»، علمی ۱۷۰ ـ ۷۲
۵ـ دینوری، ابوحنیفه، احمدبن داود، اخبارالطوال، محمود مهدی دامغانی، نشر نی، ۱۳۶۴ ش ص ۳۵ـ ۳۴
۶ـ پور داود، ابراهیم، یشتها، کرده ۴ بند ۶ دانشگاه تهران ۱۳۵۶ ش
۷ـ پیرنیا، حسن، ایران باستانی، داستانهای ایران قدیم تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲ ش ص ۲۴ـ ۲۵.
۸ـ کریستن سن، آرتور، شعر و موسیقی در ایران، عباس اقبال، ص ۵۴.
۹ـ دستگاههای منسوب به باربد از هفت خسروانی، سی لحن و سیصدوشصت دستان بود که به ایام هفته و سی روز ماه و سیصدوشصت روز تناسب داشته است. ایران در زمان ساسانیان ـ آرتور کریستن سن ص ۶۴۰ ترجمه رشید یاسمی)
۱۰ـ مجملالتواریخ و القصص مولف؟ به تصحیح ملکالشعرای بهار. کلاله خاور. ص ۹۰.
۱۱ـ صفا، ذبیحالله، حماسه سرایی در ایران، ص ۵۹۰.
۱۲ـ کسروی، احمد، نامها، شهرها، دیها. ص ۸ـ ۷ـ ۶۱۳ـ کسروی، احمد، زمینه ادب فارسی ص ۱۹۳.
۱۳ـ کسروی، احمد، زمینه ادب فارسی، ص ۱۹۳.
۱۴ـ ملاح، حسینعلی، منوچری دامغانی و موسیقی، تهران، سپهر. ۱۳۵۷ پ ۲۱۱.
۱۵ـ همه دستگاهها، همه آهنگها و موسیقی را در گذشته خسروانی میگفتند یعنی در گذشتههای دور معنای آهنگ را بهصورت امروزی که متداول است بیان نمی نمودند و استاد فریدون جنیدی در این راه مینویسد: گاهی شنوندهای به نوازندهای می گفته است، مثلاً از گوشه نهاوند آهنگ خوارزم کن و کمکم آهنگ چنین معنایی به خود گرفت. (سرگذشت موسیقی ایران فریدون جنیدی ص ۱۳۸ـ ۱۳۷).


با تشکر از سایت آفتاب www.aftab.ir